نقشه‌برداری جریان ارزش، اهرم تعالی فرایندهای کلیدی

اجرای استراتژی‌های تحول در کسب‌وکارها در گروی بهبود فرایندهای کلیدی است. فرایندهایی که مرکز ثقل مضامین استراتژیک محسوب شده و بهبود آن‌ها، تجزیه و تحلیل جامعی را می‌طلبد. اگرچه سیستم مدیریت ناب که نخستین بار توسط بنیانگذار سیستم تولید تویوتا، تائیچی اوهنو، به جهان معرفی شد، به عنوان رویکردی مشهور در تعالی عملیات شناخته می‌شود، اما کاربرد ابزارهای آن بسیار فراتر از آن است. به عبارت دیگر، سامانه‌ای است که همه فرایندهای سازمان را می‌توان براساس آن بهبود بخشید. مهم‌ترین ایده تفکر ناب درک مفهوم اتلاف و سپس، شناسائی و حذف منابع آن است. یکی از مهم‌ترین ابزارهای طراحی شده برای این منظور نقشه‌برداری جریان ارزش است که تاکنون مدل‌های مختلفی برای ترسیم آن ارائه شده است. سادگی و در عین حال توانمند بودن این ابزار در درک گلوگاه‌های فرایند باعث شده است که به عنوان یکی از متداول‌ترین روش‌های تجزیه و تحلیل سیستم برای شناسائی و حذف اتلاف‌های گوناگون در فرایندهای عملیاتی و پشتیبانی استفاده گردد. این مقاله در نظر دارد با مرور کل ادبیات نقشه‌برداری جریان ارزش، نمونه‌های کاربرد آن را نشان دهد.

ارزش با فرایندهای داخلی کسب‌وکار ایجاد می‌شود. فرایندهای منظرهای داخلی و رشدویادگیری استراتژی را ایجاد و شیوه پیاده‌سازی استراتژی را توصیف می‌کنند. فرایندهای داخلی مؤثر و هماهنگ، تعیین می‌کنند چگونه ارزش خلق و حفظ می‌شود. شرکت باید روی چند فرایند مهم داخلی تمرکز داشته باشد که ارزش متمایزی به مشتری ارایه می‌کنند و برای تقویت بهره‌وری و تأمین فرانشیز سازمان مهم‌تر هستند.

موفقیت پایدار مستلزم پیوند استراتژی با فرایندهای مدیریتی و عملیاتی است. در سیستم جامع و حلقه‌بسته مدیریت سازمان‌های استراتژی‌محور، دو فرایند کلیدی برای تکمیل این پیوند مورد استفاده قرار می‌گیرد. فرایند اول بهبود فرایندهای کسب‌وکار را به اولویت‌های استراتژیک پیوند می‌دهد و دومی استراتژی را به پیش‌بینی‌های ظرفیت‌سنجی منابع و مصارف منابع عملیاتی و سرمایه‌ای متصل می‌کند که در تحقق برنامه استراتژیک مورد نیاز خواهد بود. همسویی برنامه‌های بهبود کیفیت و فرایند با استراتژی بوسیله ارزش پیشنهادی به عنوان قلب استراتژی آغاز می‌شود. شرکت‌های ارائه دهنده یک ارزش پیشنهادی هزینه-پایین به مشتریان بر کاهش قیمت، بهبود کیفیت و کوتاه کردن چرخه زمانی فرایندهای زنجیره تأمین، تولید، توزیع و ارائه خدمات متمرکز خواهند شد.

تفکر ناب نگرشی است برای افزایش بهره‌وری و ارزش‌آفرینی مستمر و حداقل کردن هزینه‌ها و اتلاف‌ها و مفهوم بنیادی آن در ریشه‌کن کردن اتلاف و آفرینش ارزش در سازمان نهفته است. با مفاهیم و شیوه‌های تفکر ناب می‌توان به رفع عیوب، اتلاف‌ها و خطاهای مشهود دست پیدا کرد.

فلسفه سیستم تولید تویوتا که امروزه آن را فلسفه تولید ناب می‌شناسیم، از این رو «ناب» نامیده می‌شود که در مقایسه با تولید انبوه، هر چیز را به میزان کمتر مورد استفاده قرار می‌دهد. این شیوه تولید، نیروی انسانی موجود در کارخانه، فضای لازم برای تولید، سرمایه‌ای که صرف ابزارآلات می‌شود، نیروی مهندسی لازم برای بوجود آوردن محصول جدید و زمان مورد نیاز برای ساخت آن، همه و همه را تقلیل می‌دهد.

نقطه شروع اساسی تفکر ناب، ارزش است. این تنها مصرف‌کننده نهایی است که می‌تواند ارزش را تعریف کند و ارزش، تنها هنگامی دارای معنا و مفهوم است که در چارچوب یک محصول معین بیان شود، محصولی که نیازهای مصرف‌کننده خود را با قیمتی معین و در زمانی معین برآورده سازد. اما این تولیدکننده است که ارزش را می‌آفریند و از دیدگاه مصرف‌کننده همین امر دلیل وجودی اوست. جریان ارزش مجموعه‌ایی از کلیه اعمال ضروری برای یک محصول معین است.

نقشه‌برداری جریان ارزش یک ابزار عالی برای شناسایی کل یک جریان ارزش و تعیین محل مناسب برای انجام هر یک از کایزن‌های حرکت و فرایند است. با نقشه‌برداری جریان ارزش می‌توان به جای دیدن یک فرایند منفرد، یک حرکت را دید و به جای مشاهده اتلاف‌ها، ریشه‌های آنها را یافت. ضمناً می‌توان حرکت مواد و اطلاعات را در یک محدوده معین مثلاً از درب ورود تا درب خروج کارخانه با روش تولید ناب طراحی نمود.

از جمله مهم‌ترین دستاوردهای حاصله در یکی از نمونه‌ کسب‌وکارهای ایرانی، کاهش زمان انتظار تولید به میزان ۳۵٪، هم‌چنین بهبود بهره‌وری فیزیکی خط تولید به میزان ۳۵٪ (افزایش تولید روزانه از ۷۰۰ به ۹۵۰ عدد) بوده است. تصاویر قبل و بعد از بهبود در شکل زیر گویای تغییرات اعمال شده است.

تفکر ناب یک رویکرد نوین در تحول سازمان‌هاست که با ابزارهای ساده و در عین حال توانمندی که در درون سازمان‌ها و یا حتی بین آنها تبیین کرده و بکار می‌گیرد، یک جهش در روند بهبود را برای آنها به ارمغان می‌آورد. نکته اصلی در تمام این ابزارها درک مفهوم اتلاف و شناسائی و حذف آن است. اتلاف فعالیتی است که اگرچه منابعی صرف آن می‌شود، اما هیچ ارزشی نمی‌آفریند. فعالیت‌هایی که نخستین بار پس از جنگ جهانی دوم در قالب هفت اتلاف تولید در سیستم تولید تویوتا دسته‌بندی و پس از آن مصادیق دیگر آن هم‌چون اتلاف‌های خدمات یا اتلاف‌های نگهداری و تعمیرات مطرح گردید تا جایی‌که هفت اتلاف جدید در پایان قرن بیستم ارائه شد. نقشه‌برداری جریان ارزش یکی از ابزارهای کشف همین اتلاف‌هاست. سادگی و نقاط قوت این شیوه در شناسایی وضع موجود، ترسیم وضع آینده و برنامه‌ریزی برای دستیابی به آن سبب شده است تا کاربرد آن روز به روز بیشتر شود. تمایز میان ماهیت فرایندهای مختلف سازمانی از یک سو و محدوده تعریف‌شده برای تحلیل اتلاف‌ها باعث شده است تا مدل‌های توسعه‌یافته‌ای از نقشه‌برداری جریان ارزش ارائه و بکار گرفته شود. مدل نقشه‌برداری جریان ارزش عملیات نگهداری و تعمیرات، مدل نقشه‌برداری جریان ارزش منابع طبیعی و مدل نقشه‌برداری زنجیره تأمین نمونه‌هایی از گسترش کاربرد این شیوه هستند.